A Filosofía de Platón

A Realidade: O Dualismo Ontolóxico

O derradeiro modelo cosmolóxico no período presocrático foi o atomismo mecanicista de Demócrito. A pesar da súa brillantez indiscutible, Platón e Aristóteles rexeitárono enerxicamente por dous motivos: na teoría atomista o coñecemento da natureza resultaba imposible debido ao impredicible dos fenómenos físicos e, por outra banda, a orde do cosmos proviña da desorde. Para Platón, a orde non pode ser resultado azaroso da desorde, así que retorna a Anaxágoras e á súa idea de que hai unha intelixencia ordenadora, que Platón chamou Demiurgo en vez de Nous.

A orixe do universo físico é narrada por Platón no diálogo titulado Timeo, en forma de mito. A intelixencia ordenadora ou Demiurgo actúa sobre unha materia eterna e caótica en movemento. Xunto a estes dous principios ou causas, Platón establece un terceiro principio: as Ideas. O Demiurgo é un artesán do universo, que o fabrica de acordo cun plan ou modelo que son as Ideas. O Demiurgo tenta plasmar as esencias ou Ideas na materia o máis perfectamente posible (“materializar” as esencias inmateriais). É unha teoría teleolóxica. O Demiurgo terá unha gran influencia durante séculos, moi especialmente nos pensadores cristiáns que o asociaron co Deus creador. Con todo, o Demiurgo non crea o mundo da nada; o Demiurgo é ordenador, pero non creador. É o fabricante do mundo material, pero fabrícao imitando o modelo da auténtica realidade que son as Ideas.

As Ideas son a auténtica realidade. Chamamos idea platónica á tradución do termo grego eidos, e non pode confundirse co significado actual de idea como “contido mental”. As Ideas son entes inmateriais, inmutables e universais, independentes do mundo físico. Elas son as esencias da realidade, as definicións universais do que as cousas son (xa que a esencia de algo é aquilo que o define). Como non teñen materia, non poden percibirse polos sentidos, pero son intelixibles e impoñen á materia unha estrutura matemática.

O espírito matematizante do pitagorismo queda recollido desta maneira por Platón. As Ideas non son construcións mentais, xa que existen independentemente de que sexan pensadas pola mente. Son entes universais como as proporcións matemáticas ou “a xustiza en si”. As distintas formas de xustiza ou proporcións matemáticas que recoñecemos no mundo físico son casos concretos e particulares que derivan cada un da súa Idea universal.

No tempo de Platón, o único saber exacto desenvolvido ata entón era o saber matemático e, en especial, o xeométrico. A perfección das figuras xeométricas non se atopa nunca entre os obxectos sensibles. Poden parecerse, por exemplo, unha roda a un círculo, pero nunca se corresponden exactamente coa definición de círculo. Platón pensa que a matemática constitúe o máis seguro dos saberes, así que ten que ter un obxecto, e este ha de ser o máis real de todos. Por tanto, han de existir as formas perfectas de círculo, de esfera, pirámide, liña recta, etcétera. Estas formas non son sensibles, senón intelixibles. E elas son o verdadeiramente existente. A doutrina das Ideas non se limita exclusively á xeometría, senón que o abarca todo, en especial o campo da moral. Así como non atopamos nada absolutamente circular neste mundo, tampouco atopamos nada absolutamente bo ou xusto.

Pero igual que podemos pensar na definición perfecta e obxectiva das figuras xeométricas, tamén podemos pensar en valores morais obxectivos, universais e perfectos. A obxectividade e universalidade da moral existe, e consiste na existencia das Ideas do Ben, a Xustiza, etcétera, separadas e independentes das persoas e institucións humanas, que se limitan a aproximarse a elas, a participar delas nalgunha medida (sempre imperfecta).

As Ideas representan, polo tanto, a esencia e causa de todas as cousas. Neste sentido, representan a auténtica realidade fronte á aparente realidade sensible. A concepción platónica da realidade é, por tanto, dualista: existe o mundo das Ideas, inmateriais e inmutables, que son as esencias; e existe, doutra banda, o mundo físico, material, sometido a cambios e a movemento, e cun grao moito menor de realidade.

En varios diálogos platónicos faise referencia dunha maneira mítica e poética ao lugar no que estarían situadas as Ideas. En realidade, o que importa é que as Ideas son unha realidade transcendente. O que Platón quere expresar ao afirmar a separación das Ideas do mundo físico é que estas non dependen, nin no seu ser, nin na súa verdade, das cousas sensibles: a Idea de triángulo (o triángulo ideal) é o que é e ten as propiedades que ten, independentemente de que tal esencia se materialice no mundo físico. Pero, pola contra, os seres físicos si que dependen das Ideas: unha figura é un triángulo na medida en que nela se realiza a Idea de triángulo; unha acción é xusta na medida en que nela se dá a Idea de xustiza; etcétera.

Cal é, entón, a relación dos seres sensibles coas Ideas? Platón fala de participación ou imitación. O mundo sensible, polo tanto, é un mundo aparente e sometido ao devir; non é auténtica e plenamente real, senón tan só unha sombra do mundo intelixible. As Ideas non se chegan a cumprir perfectamente no mundo sensible. O filósofo recoñeceu a dificultade de explicar a separación entre as Ideas e a materia.

O mundo intelixible alberga todo tipo de Ideas: as Ideas dos seres físicos, das formas matemáticas e de todos os ideais morais e políticos como a bondade, a beleza ou a xustiza, nun sistema xerarquizado que ten no cumio a Idea de Ben. A Idea de Ben é a Idea suprema, a que outorga realidade e sentido ao resto do mundo intelixible. É, pois, un primeiro principio incondicionado. Platón compáraa co sol do mundo natural. Así, coñecer estas definicións é imprescindible para saber o que son o ben, a xustiza, a beleza ou o círculo perfecto.

O Dualismo Gnoseolóxico: Coñecemento e Opinión

Hai unha correspondencia lóxica entre o dualismo ontolóxico e o dualismo gnoseolóxico, explicada por Platón no Símil da liña, un símil de carácter matemático: emprega un segmento ou liña dividido en dúas partes ou niveis para representar o mundo sensible e o mundo intelixible. Á súa vez, cada parte divídese noutras dúas, correspondentes a distintos graos de coñecemento. Esta liña pode ser comprendida como unha escala ascendente:

Nivel 1: Opinión (Doxa) – O Mundo Sensible

• Imaxinación (eikasia): No primeiro grao, empregamos a imaxinación e captamos sombras ou imaxes dos obxectos materiais. É a forma máis deficiente de coñecemento.
• Crenza (pistis): No segundo, a través das artes produtivas, percibimos os obxectos do mundo físico.

En ambos os graos, o coñecemento está dirixido cara ao mundo sensible, polo que non teremos máis que opinión ou doxa.

Nivel 2: Ciencia (Episteme) – O Mundo Intelixible

• Razoamento discursivo (dianoia): No seguinte grao, utilizamos o razoamento para estudar os entes matemáticos.
• Razoamento dialéctico (noesis): No derradeiro grao, captamos as Ideas directamente coa intelixencia.

Estes dous últimos graos constitúen a ciencia ou episteme. Entendida como un proceso de abstracción, a dialéctica platónica concibe o coñecemento como un proceso gradual que require esforzo (simbolizado na ascensión da caverna e no símil da liña). O coñecemento, entón, depende do grao que alcancemos neste proceso, pero non todas as almas teñen a mesma posibilidade, xa que non todas están ligadas á materia coa mesma intensidade. A dificultade do proceso fai que non todas as persoas poidan seguilo.

O mesmo que ocorre no dualismo ontolóxico, a teoría do coñecemento platónica (o dualismo gnoseolóxico) reúne elementos de filósofos anteriores: o papel que Heráclito dá aos sentidos é doxa para Platón, mentres que o papel da razón en Parménides correspóndese coa ciencia ou episteme. Ademais, este dualismo gnoseolóxico nega tamén o relativismo e escepticismo dos sofistas e comparte a defensa das definicións universais de Sócrates.

A Teoría Política Platónica: O Estado Ideal

O dualismo ontolóxico de Platón reúne ideas tratadas nos períodos cosmolóxico e antropolóxico da filosofía: por unha banda, é o intento de solucionar o enfrontamento entre o cambio do mundo físico (o devir de Heráclito) e a permanencia da realidade (o ser de Parménides). Pola outra, tamén xustifica a súa oposición ao relativismo dos sofistas, xa que se só hai unha única definición universal, a verdade non pode ser relativa.

Da conxunción destes principios resulta a concepción platónica da Xustiza, que é a mesma para o Estado que para a alma individual. Cada parte debe cumprir a súa función:

• Os racionais (gobernantes-filósofos) deben gobernar de forma prudente.
• Os irascibles (gardiáns) deben defender con valor.
• Os concupiscibles (produtores) deben producir con moderación.

O goberno corresponde, pois, aos que coñecen a verdade, aos sabios, aos filósofos. Este principio platónico fúndase nunha discutible identificación do saber teórico e do saber práctico. O sabio platónico é, á vez, un home de ciencia e un home de Estado. Baixo o seu goberno non son necesarias as leis, xa que o seu saber permítelle adoptar en cada caso as disposicións máis adecuadas.

A Educación e a Sociedade

Platón pensa que a finalidade fundamental do Estado é de carácter moral: promover a virtude da xustiza, tanto individual como socialmente. Por isto ten gran importancia a educación, que será de competencia exclusiva do Estado e organízase en dous niveis:

• Nivel primario: Ximnasia e música para todos os cidadáns.
• Nivel secundario: Reservado aos futuros gobernantes, inclúe matemáticas e dialéctica, que culminará co coñecemento do Ben.

Outras dúas medidas salientables da utopía platónica son a absoluta igualdade entre homes e mulleres e a supresión da familia e da propiedade privada para os gobernantes e gardiáns (non para os produtores). O que se pretende é evitar que o egoísmo se apodere deles. Ademais, o Estado debe promover o sentimento de comunidade, evitando que se dane a Xustiza na cidade.

As Formas de Goberno

Finalmente, en obras tardías como Leis, Platón chegou á conclusión de que non é fácil atopar auténticos sabios gobernantes. Con este fin, ideou un sistema que os vai seleccionando mediante a análise do seu percorrido no sistema educativo, para averiguar a súa alma dominante.

Segundo Platón, existen cinco modelos posibles de goberno, ordenados do máis perfecto ao máis corrupto:

1. Aristocracia: O goberno dos mellores (aristos), os filósofos-reis. Non é un grupo hereditario, senón o dos máis competentes.
2. Timocracia: Cando a aristocracia dexenera, o poder pasa a mans dos militares, un goberno autoritario e ambicioso onde a violencia impregna as relacións.
3. Oligarquía: A timocracia dexenera no goberno dos ricos (oligos: poucos), a plutocracia. Crea resentimento entre os desfavorecidos e ociosidade entre os fillos dos ricos.
4. Democracia: Unha nova revolución leva á democracia. Para Platón, é un goberno “sen alma”, manipulado polos sofistas, que despreza a virtude e produce só aparencia. Abunda a liberdade de palabra e de acción, pero tamén o descontrol, pois non se atende á opinión mellor, senón ao parecer da maioría.
5. Tiranía: O exceso de liberdade da democracia provoca desorde e inestabilidade, o que remata coa irrupción dunha tiranía ou ditadura, o goberno máis inxusto (tirano en grego é déspota).

La Filosofía de Aristóteles

La Ética Aristotélica: La Felicidad como Fin

La ética de Aristóteles tiene un carácter teleológico. El fin propio del ser humano es la felicidad; es una ética de la felicidad (eudemonismo). Así, en su obra Ética a Nicómaco, propone un modelo de felicidad, de vida buena.

La felicidad consistirá en aquello que es más propio del hombre, y así llega a una primera aproximación del concepto: “actividad del alma dirigida por la virtud”. El carácter práctico de esta definición es clave: la felicidad no consiste en la sabiduría o la contemplación, sino en el obrar. Alejándose de Platón (que plantea una ética intelectualista, entendida casi como una disciplina teórica), Aristóteles entiende al ser humano como un animal práctico: un animal que se desarrolla y realiza en la sociedad. La felicidad radica, por tanto, en ser virtuoso, en obrar bien.

El Concepto de Virtud

¿Y qué es la virtud? Aristóteles nos da dos concepciones complementarias:

• Como hábito: No bastaría con obrar bien una vez ni dos. La virtud es algo que se va aprendiendo a lo largo de la vida, de un modo experiencial, vivido (“No me porto bien porque soy bueno, sino que soy bueno porque me porto bien”).
• Como término medio: La virtud es un término medio, no en un sentido geométrico, sino ético. Es el término medio “para nosotros” que debe determinar cada individuo en cada situación.

¿Quién es entonces el virtuoso? “Es, por tanto, la virtud un modo de ser selectivo, siendo un término medio relativo a nosotros, determinado por la razón y por aquello por lo que decidiría el hombre prudente.”

Aristóteles distingue dos tipos de virtudes: dianoéticas (propias del intelecto) y éticas (propias de la voluntad). Su ética huye del intelectualismo moral de Sócrates y Platón: para hacer el bien no basta con saber, sino que es necesario querer hacerlo. Inteligencia y voluntad deben colaborar. El prudente es el que toma las decisiones adecuadas en el momento adecuado, por lo que llegar a serlo es tarea para toda la vida, que requiere acumular experiencia.

La Vida Teórica y la Felicidad

Si la felicidad consiste en ser virtuoso, la forma de vida feliz es aquella en la que el ser humano desarrolla sus capacidades propias: la vida teórica. Si el logos (razón, pensamiento) diferencia al hombre del resto de animales, podremos llamar feliz a aquel ser humano que viva según el logos. Solo la vida teorética es una vida autárquica. El hombre que disfruta con el conocimiento no necesita de nada más. Por ello, nada nos impide llamar feliz al hombre virtuoso, que lleva una vida teórica y que cuenta además con los suficientes bienes externos (salud, alimentos, vestido, cobijo…).

La felicidad consiste entonces en vivir “conforme a la razón” en un doble significado:

• Usar la razón en todo lo que hagamos, ser razonable o prudente, buscando el “término medio” o la moderación.
• Buscar placeres intelectuales, que nos aportarán mayor satisfacción, ya que son los “específicamente” nuestros. La sabiduría (sophía) representa el grado más elevado de virtud. El saber teórico no “sirve” para nada ulterior, es un fin en sí mismo.

Sin embargo, el hombre debe atender a todas las facetas de su naturaleza, por lo que ha de gozar de un determinado grado de bienestar material. Será un deber del Estado, por lo tanto, garantizar que la mayoría de los ciudadanos libres estén en condiciones de acceder a los bienes intelectuales. De este modo, la ética conduce necesariamente a la política.

La ética aristotélica se opone al relativismo de los sofistas y corrige el intelectualismo de Sócrates y Platón. Es antirrelativista porque las virtudes están en la esencia humana, basadas en nuestra característica natural específica: el logos. Y corrige el intelectualismo porque el conocimiento de la virtud no garantiza su cumplimiento; además de conocer lo correcto, hay que estar habituado a practicarlo (conocimiento y voluntad).

La Política en Aristóteles: El Hombre como «Zoon Politikon»

La Política, una de sus obras de madurez, presenta un carácter empírico. A diferencia de Platón, que entiende la política como una ciencia teórica e intenta describir un modelo ideal de Estado, su discípulo plantea una política mucho más pragmática, basada en la realidad. La política no es una ciencia teórica, sino práctica, donde son importantes la observación y la experiencia.

Si la ética se ocupa del fin del individuo, la política tiene como objeto el fin de la ciudad (polis). El buen gobierno de la ciudad es una garantía para la vida feliz, y es la ciudad la que se encarga de educar al individuo. Aristóteles utiliza una metáfora organicista: la ciudad es un todo social del cual el individuo es una parte. El hombre no es autárquico, necesita de la ciudad para vivir. El ser humano es un zoon politikon (animal político/social).

Esta concepción de la polis y de la felicidad tiene como consecuencia la justificación de la esclavitud. Desarrollar actividades intelectuales es posible si los esclavos se ocupan de las actividades manuales.

El hombre necesita de la ciudad no solo por necesidad material, económica o militar, sino también por una necesidad moral. El hombre es el “animal que tiene logos” (razón, palabra). Esta sociabilidad natural es más que mero gregarismo: el ciudadano vive por y para la ciudad, participa en los foros públicos y en la toma de decisiones. Alguien que viva al margen de los demás, dirá Aristóteles, no puede ser más que una bestia o un dios. La ciudad se convierte en el lugar propio de la vida buena, de la felicidad. El hombre se “humaniza” en la ciudad y es en su seno donde alcanza la vida plena.

Las Formas de Gobierno

Al analizar las distintas formas de organizar la polis, Aristóteles distingue entre gobiernos rectos, que buscan el bien común, y gobiernos desviados o degenerados, que buscan un fin particular.

Gobiernos Rectos (buscan el bien común)

• Monarquía: Gobierno de uno solo.
• Aristocracia: Gobierno de un grupo reducido (los mejores).
• República (politeia): Gobierno constitucional de la mayoría.

Gobiernos Desviados (buscan el interés particular)

• Tiranía: Desviación de la monarquía.
• Oligarquía: Desviación de la aristocracia (gobierno de los ricos).
• Demagogia (“democracia”): Desviación de la república.

¿Cuál es entonces la mejor forma de gobierno? Debido al carácter empírico y práctico de su política, Aristóteles no propone un único modelo ideal, sino que considera que la mejor forma de gobierno dependerá de las circunstancias, aunque muestra preferencia por una república donde abunden las clases medias y se establezca la soberanía de la ley.